تاریخ :20.08.2004

متن خبر : « باسمه تعالي شأنه »
پس از حمد و ثناي خداوند بزرگ و درود و سلام به پيامبران الهي خصوصا آخرين آنها حضرت محمد (ص) و ردود و سلام به خاندان بزرگوار او كه مروجان و مبلغان شريعت اويند.
در خطبه گذشته پيرامون آزادي انديشه سخن گفتيم، و بيان كرديم كه آزادي بيان و تكثر انديشه در جامعه از اصول قطعي مورد پذيرش اسلام مي باشد و لازم ايمان مذهبي است. در ادامه بحث لازم است كه به اين پرسش مهم پاسخ داد كه آيا از نظر اسلام هيچ محدوديت و قيدي براي آزادي بيان نيست؟
در پاسخ بايد گفت: اساسا هيچكس، حتي ليبرال ترين نظريه ها و فردگراترين فلسفه ها هرگز نمي تواند به بي قيد و شرط بودن آزادي معتقد باشد. قبلا در اين مورد با تفصيل سخن گفتيم، و در خصوص «آزادي انديشه و بيان» نيز همان قاعده و حكم كلي جاري است كه هيچكس نمي تواند به طور مطلق قايل به آزادي بيان باشد.
چرا كه قدر مسلم اين است كه هر كس تا جايي آزاد در اظهار عقايد و نظريه هاي خود است كه به ديگران آسيب نرساند و منافع ديگران را تهديد نكند و گرنه درست همانطور كه آزاديهاي رفتاري در مرز منافع ديگران محدود مي شود آزادي بيان نيز در همين مرز محدود مي گردد.
از نظر اسلام نيز، آزادي بيان از از ضوابط و شرايطي برخوردار است.
و بطور كلي اين ضوابط را مي توان برچند گروه تقسيم نمود:
1- ضوابط معرفت شناختي
2- ضوابط روش شناختي
3- ضوابط روانشناختي
4- ضوابط حقوقي
5- ضوابط اخلاقي
براي آنكه بتوان ضوابط نامبرده را به درستي تبيين نمود بايد نكته ديگري را مورد توجه قرار داد. و آن اينكه از نظر اسلام، هدفمندي و غايت پذيري اصل مهم در هر موضوع و پديده اي است. اسلام، بي هدف بودن هر چيز را نفي و رد مي كند.
بنابراين، در مواجهه هر موضوع و پديده اي چه در عرصه حيات فردي و روابط اجتماعي، و حتي خارج از مناسبات و روابط اجتماعي، مسائلي كه در جهان پيرامون انسان مطرح مي شود، نخست بايد هدف و غايتي كه بر آن موضوع و پديده مترتبمي شود مورد پرسش قرار گيرد. در خصوص اقسام مختلف «آزادي» نيز، بايد پيش از هر چيزي به اين پرسش پاسخ داد كه آزادي براي چه، و به چه هدفي؟ يعني بايد ديد كه اصلا انسان چرا به آزادي نياز دارد؟
چرا بايد انسان در بيان عقايد خود آزاد باشد؟ پاسخ به اين پرسش، از نظر اسلام، كاملا روشن است.
و آن اين است كه: رشد و كمال انسان، در گرو آزادي است. استعدادها و توانائيهاي انسان، فقط در پرتو آزادي و با تضارب افكار و انديشه ها و با آگاهي يافتن از نظريه ها و معرفت هاي مختلف است كه شكوفا شده و رشد مي يابد. در يك جامعه بسته و استبدادي، انسانها به كمال فكري مطلوب دست نمي يابند.
پس اگر ملاك و هدف آزادي هاي فردي و اجتماعي و از جمله آزادي انديشه و بيان، رشد انسان و دستيابي به كمال فكري و معرفتي است، در اينصوريت هرگز نمي توان ايت آزاديها را بگونه اي تجويز كرد كه نه تنها اين هدف از آن حاصل نشود بلكه بالعكس نتيجه بدهد و به انحطاط و گمراهي انسان بيانجامد.
و به همين دليل وجود شرايط و ضوابط براي آزادي بيان، أمري كاملا عقلاني و خردمندانه است و اسلام نيز با رويكردي عقلاني به تبيين اين شرايط و ضوابط پرداخته است.
ضوابط معرفتي آزادي بيان
از آنجا كه انديشه و بيان در ارتباط با فهم و معرفت انسان مطرح مي شود، اولين ضابطه آزادي بيان، ضوابط و شرايط معرفتي است به اين معنا كه بايد انديشه را بگونه اي بيان كرد كه به درست فهميدن مخاطبان كمك نمايد.
هيچكس مجاز نيست كه عمداً آراء و انديشه هاي خود را بگونه اي بيان كند كه ديگران دچار سوء تعبير شده و فهمي مغاير با آن انديشه اي كه بيان مي شود داشته باشند. مثلا اگر گوينده در بيان نظرات و انديشه هاي خود بدون هيچ توضيح و تذكري از واژگان مشترك بهره بگيرد، واژگاني كه در عرف عمومي بر مفهومي متفوت از آنچه كه او در نظر دارد دلالت مي كنند در اينصورت عمدا مخاطب خود را به اشتباه انداخته است. و همچنين اگر گوينده مفاهيمي كاملا تخصصي كه تحليل و داوري آنها نياز به دانش و آگاهي هاي تخصصي دارد را در ميان كساني كه فاقد اين آگاهي ها هستند به شيوه و روشي بيان كند كه آنان متوجه تخصصي بودن آن موضوع نشده و آگاهي هاي اندك و دانش عمومي خويش را كافي براي داوري نهايي پيرامون آن موضوع بدانند در اينصورت گوينده به مخاطب خود خيانت كرده و حريم ازادي بيان را پاس نداشته است.
از اين رو در آموزه هاي اسلامي دو ضابطه و شر معرفتي براي آزادي بيان، قرار داده شده است:
1- ضرورت بكار گيري زبان مشترك:
يعني هر گوينده اي در عين حال كه آزاد است انديشه هاي خود را بيان كند، موظف است كه در تبيين انديشه هاي خود زبانيرا بكار بگيرد كه قابل فهم براي مخاطب باشد و از واژگان و اصطلاحاتي استفاده كند كه در نظر مخاطب همان مفاهيم و معاني اي را دارد كه گوينده آنها را در نظر دارد.
طبيعي است كه هر عملي براي خود زبان خاصي دارد و متناسب با آن، زبان اصطلاحات ويژه اي را براي خود خلق مي كند كه شايد در ظاهر با واژگان ساير علوم مشترك باشد در حاليكه مفهوم آنها متفاوت است و اگر كسي هر يك از اين الفاظ و واژه ها را بدون توضيح و شرح از يك علم به حوزه علوم ديگري منتقل نمايد تمام ضوابط و معيارهاي علمي را مختل كرده و نه تنها به فهم مخاطبان كمك نمي كند بلكه موجب بد فهمي آنها مي گردد.
2- ضابطه معرفتي ديگري كه اسلام بر آن تاكيد دارد تفكيك ميان حوزه تخصصي از حوزه عمومي انديشه و معرفت است.
در توضيح اين شرط كه در واقع لازمه شرط نخست است بايد گفت: از آنجا كه هدف از آزادي انديشه و بيان، ايجاد يك فضاي پلور اليستيك به منظور كمك به افراد جامعه در انتخاب بهترين ها است پس هيچ گوينده و هيچ صاحب انديشه اي حق ندارد كه با خدعه و فريب در اراده و انتخاب مخاطبان اثر بگذارد و انتخاب آنان را به سوي خود بكشاند. اگر يك پزشك نظريه هاي خاص و نادر پزشكي خود را به جاي آنكه در محيط هاي آكادميك و با مخاطباني كه از آگاهي هاي تخصصي پزشكي برخوردارند در ميان بگذارد و انديشه هاي خود را معرض نقد و داوري آنها قرار دهد، مردم كوچه و بازار كه فقط استفاده كننده از دارو مي باشند را مورد خطاب قرار دهد و با تحريك عواطف و احساسات آنها بخواهند نظريه خود را كه هنوز مورد آزمايش و نقد علمي قرار نگرقته را به جامعه پزشكي تحميل نمايد، در واقع به مردم و مخاطبان خود خيانت كرده است واز آزادي بيان، سوء استفاده نموده است و قطعا جامعه به او چنين اجازه اي نخواهد داد.
عمل اين پزشك بسان كار كسي است كه بخواهد در عرصه سياست، با استفاده از گروههاي فشار و بدون بهره گيري از شيوه ها و روش هاي دمكراتيك به قدرت راه پيدا كند. استفاده از احساسات و عواطف عمومي براي نقد و داوري در خصوص موضوعات تخصصي، شيوه اي كاملا غير عقلاني و صد در صد غير دمكراتيك است.
اسلام هيچ حد و مرزي براي آزادي بيان و نقد انديشه ها، حتي نقد الهيات ديني ندارد اما مشروط بر اينكه ناقدان به اين نكته توجه داشته باشند كه الهيات و كلام استدلالي در هر ديني، موضوعي تخصصي است كه نقد آن بايد در محافل خاص و در مواجهه با مخاطباني كه از شرايط علمي لازم براي گفتگو و بحث و در نهايت داوري و تصميم گيري برخوردارند مطرح گردد.
ضوابط و شرايط روش شناختيِ آزادي بيان
يك قسم ديگر از ضوا بط آزادي بيان و انديشه، ضوابط روش شناختي است. يعني از يك سو گويندگان و صاحبان انديشه و فكر بايد در بيان و اظهار انديشه هاي خود به روش ها و شيوه هاي علمي و به متدلوژي متناسب با انديشه اي كه آنرا بيان مي كنند وفادار و پاي بند باشند. و در واقع آنچه كه به عنوان شرايط و ضوابط معرفتي گفته شد، از زاويه اي ديگر ضوابط روش شناختي نيز به شمار مي آيند. بنابراين كسي نمي تواند نظريه هاي پزشكي خود را با شيوه اي رياضي و يا شيوه اي متافيزيكال بيان كند و به استناد همين شيوه، درستي ادعاي خود را نتيجه بگيرد. اسلام چنين روشي را غير قابل اعتماد و انحرافي مي داند. و از سوي ديگر نيز اسلام، بر شناخت دقيق مجاري و كانالهاي دريافت آگاهي و اطلاعات تأكيد دارد و به انسانها توصيه مي كند كه قبل از داوري و اعتماد به اين آگاهي ها و اطلاعات از صحت و درستي مجاري و منابع آنها مطمئن شوند. طبعا اگر منبع مورد نظر آلوده به دروغ و خلاف گويي باشد نمي توان به اطلاعات داده شده او اعتماد نمود. از اين رو در سوره حجرات مي فرمايد:
«ان جائكم فاسق بنبا فتبينوا ان تصيبوا قوما بجهاله: فتصبحوا علي ما فعلتم نادمين» (حجرات/6) (اگر كسي كه دروغ پرداز است خبري را در اختيار شما گذارد، براي اثبات درستي و صحت آن تحقيق كنيد تا مبادا بر اساس آن خبر و اطلاعات دريافتي در مورد ديگران تصميمي بگيرد كه موجب پشيماني شما گردد.)
انحصار رسانه اي
متاسفانه يكي از آفت هاي جامعه سنتي و قبيله اي كه در جامعه مدرن نيز باز توليد شده، ديكتاتوري و انحصار رسانه اي است. قبلا گفته شد كه در جوامع ابتدايي و سنتي، جريان اطلاعات و آگاهي بخشي، صرفا در انحصار سران قبيله بود.
و چه بسا آنان با داده هاي اطلاعاتي غلط خود در فرايند تصميم گيري انسانها انحراف ايجاد كرده و آنها را به سوي تصميمي كه خود مي خواستند سوق مي دادند. متاسفانه در دنياي مدرن نيز اين آفت بگونه اي پيچيده تر و پر خطرتر مشاهده مي شود. امروزه در جهان، از تكثر انديشه و معرفت، و ضرورت آزادي انديشه و بيان و جريان ازاد اطلاعات، فراوان سخن گفته مي شود، ولي كمتر از ضرورت تكثر منابع و مجاري اي كه اطلاعات و انديشه ها را توزيع و منتشر مي سازند سخن گفته مي شود. اسلام در كنار تاكيد بر تكثر انديشه و ضرورت آزادي بيان، نيز بر تكثر رسانه اي و ضرورت وجود منابع و مجاري متعدد براي ارايه آگاهي و اطلاعات تاكيد جدي دارد. اگر جريان اطلاع رساني در جوامع بشري در انحصار يك گروه خاص باشد در اينصورت تكثر انديشه و آزادي بيان، هرگز معني ندارد.
چون حتّي اگر در يك انحصار رسانه اي، انديشه هاي مختلف توزيع و انتشار يابد، باز نمي توان به اطلاعات و آگاهي هاي داده شده مطمئن بود، چرا كه همه آنها بر آمده از يك منبع بوده و سرچشمه آنها همه يكي است و لذا همه آنها در حكم واحد هستند: قرآن كريم، در آيه اي كه قرائت شد در خصوص انتشار اخبار و اطلاعات يك اصل بسيار مهم را تاسيس و پايه گذاري مي كند به نام اصل «تحقيق» و «تبيين»! اصل تبيين به ما مي آموزد كه هر خير و هر داده اطلاعاتي نيازمند اثبات صحت و شفافيت سازي است و شفافيت سازي، آنگاه امكان پذير است كه منيع خبر مورد نقد و بررسي قرار گيرد و اطلاعات داده شده او با اطلاعات ساير منابع خبري مقايسه گردد.
از نگاه قرآن كريم، يكي از نشانه اي جامعه سالم و باز، وثاقت منابع خبري در آن جامعه است، كه يكي ار لوازم اين وثاقت، جريان آزاد اخبار و اطلاعات و پرهيز از انحصار رسانه اي است.
در مقابل جامعه سالم، قرآن كريم يكي از نشانه هاي جامعه بيمار و بسته را استبداد و ديكتاتوري رسانه اي مي داند.
استبداد رسانه اي همچون اختاپوس، به همه منابع خبري چنگ مي اندازد و تمام رسانه ها را در تحت كنترل خود در مي آورد و در نتيجه اخبار و اطلاعات بصورت كاملا گزينشي، كنترل شده و در راستاي اهداف و نيات خاص انتخاب مي گردند.
به گفته قرآن، انحصار رسانه و سانسور خبر، شيوه اي فرعوني است. فرعون منفورترين شخصيت است كه قرآن از آن نام برده است. قرآن از يك سو هدف نهايي فرعون را به اسات كشاندن انسانها و خدايي كردن بر آنها و ايجاد جهاني يك قطبي مي داند و گفته او را نقل مي كند كه به مردم مي گفت من قدرت برتر و صاحب اختيار شما هستم.
و از سوي ديگر يكي از مهمترين و مؤثرترين شيوه هاي فرعون براي دستيابي به اين هدف شوم را حاكميت استبداد رسانه اي و انحصار خبري مي داند و سخن او را نقل مي كند كه مي گفت:
(قال فرعون: ما اريكم الا ما اري و ما اهديكم الا سبيل الرشاد)(غافر/29)
فرعون گفت: به جز راي و انديشه خود، رأي و انديشه ديگري را به مصلحت شما نمي دانم و فقط من شما را به رشد مي رشانم)
لذا قرآن كريم، تكثر ناگرايي و انحصار رسانه اي را شيوه اي فرعوني مي داند.
تمام تلاش اسلام اينست كه در فرآيند آگاهي و اطلاعات، عقل ناب و خالص ظهور پيدا كند يعني اخبار، اطلاعات و آگاهي هائي كه به انسانها داده مي شود بگونه اي باشد كه تصوير درست و حقيقي از واقعيت را در اختيار آنان قرار دهد تا آنان خود بتوانند واقع بينانه تصميم بگيرند و به همين دليل با طرح نظريه تبين و شفافيت سازي اخبار، ضرورت تكثر رسانه اي و تبيين و وثاقت منابع خبري را به عنوان راه كار مؤثر و ضروري براي تحقق آزادي بيان و انديشه مطرح مي نمايد. چيزي كه متأسفانه در جهان امروز، خلأ آن به گونه اي محسوس مشاهده مي شود.
امروزه مشاهده مي كنيم در عين تأكيدي كه بر آزادي بيان و ضرورت جريان ازاد اطلاعات مي شود، آشكارا امپراطورهاي رسانه اي، هدايت افكار عمومي را در اختيار گرفته اند و با در تحت كنترل در آوردن اخبار و تحليل هايي كه منتشر مي شود مي كوشند تا قضاوت و داوري انسانها را به سمت و سويي كه خود مي خواهند بكشانند، در چنين فضايي، كشتار و خونريزي مردم بيگناه مردم عراق و هتك حرمت اماكن مقدس در نجف و كربلا كه مورد احترام بيش از يك ميليارد انسان مسلمان است نه تنها قبيح و زشت تلقي نمي شود بلكه تلاش براي حاكميت دمكراسي و استقرار آزادي جلوه داده مي شود!!
ولي تاريخ نشان داده كه بي گمان وجدان بيدار ملتهاي جهان، در سر بزنگاه ظهور مرده و تمام دسائس و فريبهاي رسانه اي را باطل مي سازد. در خاتمه فرا رسيدن ماه مبارك رجب را كه يكي از سه ماه برگزيده خداوند است را تبريك مي گويم. اين ماه فرصت بسيار مناسبي براي خودسازي و تهذيب نفس و تقويت معنوي است.
و بايد از اين ماه براي ورود به ماه رمضان بهره گرفت. و مركز اسلامي هامبورگ نيز در روزهاي 13و14و15 اين ماه مراسم معنوي وعبادي اعتكاف را برگزار خواهد كرد كه اميدوارم در بهره گيري شايسته از اين ماه مبارك مؤثر باشد.
«والسلام عليكم و رحمة الله و بركاته»